NGUYÊN LÝ ĐẺ NHÁNH VÀ KỸ THUẬT GIÚP LÚA ĐẺ NHÁNH HIỆU QUẢ

Trong canh tác lúa, giai đoạn đẻ nhánh giữ vai trò quyết định đến số bông và năng suất cuối cùng. Để cây lúa đẻ nhánh khỏe, nông dân cần kết hợp nhiều yếu tố: chọn giống, mật độ sạ, dinh dưỡng, quản lý nước, ánh sáng và phòng trừ sâu bệnh. Tuy nhiên, không phải chồi nào cũng đều mang bông và cho năng suất, do đó việc phân biệt chồi hữu hiệu và chồi vô hiệu cũng rất quan trọng. Bài viết sau sẽ giúp bà con hiểu rõ nguyên lý đẻ nhánh của cây lúa và các giải pháp kỹ thuật để tăng hiệu quả sản xuất.

TẦM QUAN TRỌNG CỦA GIAI ĐOẠN ĐẺ NHÁNH

Giai đoạn sinh trưởng sinh dưỡng của cây lúa kéo dài từ khi sạ đến khi phân hóa đòng. Đây là giai đoạn nền tảng để cây hình thành bộ rễ, thân, lá và chồi bên. Nếu cây khỏe ngay từ giai đoạn này thì sẽ có khả năng tạo nhiều chồi hữu hiệu, ảnh hưởng trực tiếp đến số bông sau này.

Theo Nguyễn Ngọc Đệ (2008), cây lúa trung bình 3–4 ngày hình thành thêm một lá và sẽ bắt đầu đẻ nhánh (ra ngạnh trê) khi có từ 5–6 lá. Việc tăng đủ số chồi hữu hiệu sẽ tác động mạnh đến số hạt trên đơn vị diện tích, giúp cấu thành năng suất vững chắc.

Về mặt sinh lý, cây lúa trong giai đoạn này còn tích lũy carbohydrate và các hormone quan trọng. Những yếu tố này không chỉ giúp cây sinh trưởng tốt mà còn tạo nền tảng vững chắc cho giai đoạn trổ và tạo hạt về sau.

Hình 1. Kỹ thuật giúp lúa đẻ nhánh hiệu quả

CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CHỒI LÚA

• Chồi hữu hiệu: Xuất hiện sớm, thường ngay sau khi lúa bén rễ hồi xanh. Đây là những chồi khỏe, có khả năng phát triển thành bông chắc, ít lép và đóng góp trực tiếp vào năng suất. Dấu hiệu nhận biết: chiều cao đạt trên 2/3 so với cây mẹ; có từ 3 lá trở lên, lá xanh khỏe; rễ phát triển tốt, thân cứng. Một cây khỏe thường có 4–6 chồi hữu hiệu.

• Chồi vô hiệu: Hình thành muộn, vào giai đoạn cuối thời kỳ đẻ nhánh. Các chồi này thường nhỏ, yếu, chiều cao thấp hơn 2/3 cây mẹ, số lá ít hơn 3, lá xanh nhạt, còi cọc. Chúng tiêu tốn dinh dưỡng nhưng hầu như không ra bông, dễ chết non, không đóng góp vào năng suất.

• Ngoài hai nhóm trên, trong quá trình đẻ nhánh còn có những chồi phát triển ở giai đoạn trung gian. Một phần có thể trở thành chồi hữu hiệu, song nhìn chung sức sống và khả năng tạo bông kém hơn chồi sớm.

Để tối ưu năng suất, bà con nên tập trung nuôi cây khỏe với vài chồi hữu hiệu thay vì để nhiều chồi vô hiệu cạnh tranh dinh dưỡng.

Hình 2. Chồi hữu hiệu (bên trái) & Chồi vô hiệu (bên phải)

Như vậy, bà con cần tập trung nuôi dưỡng tăng số chồi hữu hiệu, hạn chế chồi vô hiệu vì vừa tốn dinh dưỡng vừa không đóng góp năng suất.

NGUYÊN LÝ ĐẺ NHÁNH CỦA CÂY LÚA

Quá trình đẻ nhánh chịu sự chi phối của sinh lý thực vật và yếu tố ngoại cảnh.

Cơ chế sinh lý

• Khi ưu thế ngọn của thân chính giảm, chồi nách có điều kiện phát triển.

• Cytokinin từ rễ tăng lên, kích thích mầm chồi bật ra.

• Khi cây có dinh dưỡng, ánh sáng và nước hợp lý, chồi nách sẽ phát triển thành nhánh hữu hiệu.

Yếu tố môi trường ảnh hưởng

• Ánh sáng: đủ sáng giúp cây quang hợp tốt, tạo nhiều năng lượng để nuôi chồi.

• Mật độ gieo sạ: sạ thưa giúp cây nhận đủ ánh sáng, đủ không gian để phát triển đẻ nhánh

• Áp dụng kỹ thuật tưới ướt – khô xen kẽ: giai đoạn đầu giữ nước nông (2–3 cm) hoặc giữ ẩm để giúp rễ hô hấp tốt, thân gốc ấm và kích thích ra chồi mạnh; đến cuối thời kỳ đẻ nhánh cần thực hiện siết nước nhằm hạn chế sự phát triển chồi vô hiệu và sạch lá ủ.

• Dinh dưỡng: Đạm, Lân và Kali cân đối giúp cây đẻ nhánh sớm, khỏe, đồng loạt.

SỐ NHÁNH VÀ SỐ BÔNG TỐI ƯU

Trong sản xuất lúa, số nhánh và số bông trên mỗi đơn vị diện tích có mối liên hệ chặt chẽ, quyết định trực tiếp đến năng suất. Thực tế, số bông/m² chính là chỉ số cấu thành năng suất quan trọng nhất.

Số bông trên ruộng phụ thuộc vào mật độ sạ và khả năng nở bụi của giống lúa. Theo khuyến cáo, ruộng lúa đạt năng suất cao thường có mật độ bông thích hợp: vụ Hè Thu và Thu Đông đạt khoảng 300–450 bông/m², còn vụ Đông Xuân có thể đạt trên 600 bông/m². Tương ứng với 400–500 chồi hữu hiệu/m². Với mật độ này, năng suất lúa có thể đạt trung bình 6–8 tấn/ha, tùy giống và điều kiện canh tác.

Hình 3. Mật độ sạ hợp lý giúp tiết kiệm giống và nâng cao năng suất

Qua thực nghiệm, nhiều ruộng gieo sạ 15kg/1.300 m², tức khoảng 11,5 g/m², vẫn đạt tới 512 chồi/m² – hoàn toàn đáp ứng yêu cầu. Điều này chứng tỏ bà con có thể giảm mật độ sạ mà vẫn đảm bảo số chồi và số bông cần thiết, miễn là quản lý tốt nước tưới và dinh dưỡng.

Tóm lại, thay vì sạ dày, bà con nên điều chỉnh mật độ hợp lý, kết hợp bón phân cân đối và giữ nước nông. Cách này không chỉ giúp đạt 400–500 bông hữu hiệu/m² mà còn tiết kiệm giống, giảm sâu bệnh và nâng cao chất lượng hạt.

NGUYÊN LÝ SINH LÝ CỦA QUÁ TRÌNH ĐẺ NHÁNH Ở CÂY LÚA

Sự đẻ nhánh của lúa trước hết chịu sự chi phối bởi cơ chế sinh lý bên trong cây. Khi ưu thế ngọn của thân chính giảm, các mầm chồi ở nách lá sẽ có điều kiện bật ra. Lúc này, cytokinin được tổng hợp nhiều từ rễ sẽ kích thích chồi phát triển.

Ngoài ra, quá trình cân bằng hormone trong cây (auxin, cytokinin, gibberellin) kết hợp với nguồn năng lượng từ quang hợp và dinh dưỡng hấp thu sẽ giúp chồi nách không chỉ xuất hiện mà còn phát triển thành nhánh hữu hiệu. Chính cơ chế này giúp cây lúa ban đầu có thể tăng dần số nhánh, tạo tiền đề cho số bông/m², từ đó nâng năng suất lúa.

CÁC YẾU TỐ CANH TÁC THÚC ĐẨY LÚA ĐẺ NHÁNH HIỆU QUẢ

Để cơ chế sinh lý phát huy tối đa, bà con cần áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật ngoài đồng ruộng:

• Giống lúa: Chọn giống có khả năng đẻ nhánh khỏe, phù hợp từng vùng sinh thái như OM5451, ST24, ST25, Đài Thơm 8… giúp tăng chồi hữu hiệu ngay từ đầu vụ.

• Mật độ sạ: Gieo sạ thưa, sẽ giúp cây nhận đủ ánh sáng, hạn chế cạnh tranh và tạo điều kiện cho chồi phát triển mạnh.

Hình 4. Kỹ thuật canh tác giúp lúa đẻ nhánh khỏe

• Nước tưới: Ở giai đoạn mạ – đẻ nhánh, giữ mực nước nông 2–3 cm hoặc chỉ giữ ẩm, kết hợp kỹ thuật ướt khô xen kẽ. Cách này giúp rễ lúa ăn sâu, cây cứng khỏe, chống đổ ngã, hạn chế hiện tượng chồi vô hiệu.

• Phân bón cân đối: Thúc sớm bằng Đạm và Lân đúng thời điểm để kích thích ra nhánh đồng loạt; bổ sung Kali giúp nhánh khỏe, tăng khả năng thành bông hữu hiệu, giảm chồi muộn và vô hiệu.

• Quản lý sâu bệnh và cỏ dại: Giữ ruộng thông thoáng, hạn chế cạnh tranh dinh dưỡng và mầm bệnh, giúp chồi khỏe và bền hơn. Đồng thời, cần chú ý phòng trừ các đối tượng gây hại ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của cây lúa như sâu đục thân, muỗi hành, bệnh đạo ôn và các dịch hại khác.

SAI LẦM THƯỜNG GẶP TRONG GIAI ĐOẠN ĐẺ NHÁNH

• Sạ quá dày: Làm cây thiếu ánh sáng, hạn chế nhánh hữu hiệu.

• Bón thừa đạm: Nhánh ra nhiều nhưng yếu, dễ đổ ngã, dễ bị sâu bệnh.

• Ngập nước sâu: Làm rễ thiếu oxy, chồi muộn khó bật, cây phát triển kém.

• Không cân đối phân bón: Thiếu Lân và Kali khiến chồi khó phát triển thành bông hữu hiệu.

Tránh những sai lầm này sẽ giúp bà con tối ưu số chồi hữu hiệu, đảm bảo năng suất và chất lượng lúa.

Hình 5. Những sai lầm khi quản lý lúa đẻ nhánh