HIỂU ĐÚNG NGUYÊN LÝ VÔ GẠO - VÌ SAO LÚA DỄ BỊ LÉP CẬY?

Trong canh tác lúa, giai đoạn “vô gạo” là giai đoạn quan trọng quyết định trực tiếp đến năng suất và chất lượng hạt. Tuy nhiên, không ít bà con gặp tình trạng bông lúa phát triển không đồng đều, hạt chắc ở đầu bông nhưng lép nhiều ở cậy. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến năng suất, mà còn làm giảm chất lượng và hiệu quả kinh tế của toàn vụ mùa. Bài viết dưới đây sẽ giúp bà con hiểu rõ cơ chế “vô gạo” trong cây lúa, giải thích vì sao lúa dễ lép ở cậy và đưa ra những giải pháp canh tác hiệu quả.

NGUYÊN LÝ VÔ GẠO – QUÁ TRÌNH TÍCH LŨY TINH BỘT TRONG HẠT LÚA

“Vô gạo” là giai đoạn cây lúa bắt đầu tích lũy tinh bột vào hạt, thường diễn ra sau quá trình đã trổ và thụ tinh thành công. Lúc này, hạt lúa bước vào thời kỳ “ngậm sữa” khi bóp nhẹ sẽ thấy dịch sữa đục, phản ánh quá trình tích lũy đường bột trong nội nhũ đang bắt đầu.

Khi cây lúa trổ bông, hạt phấn từ nhị đực sẽ được phát tán và bám vào đầu nhụy cái. Sau khi thụ tinh thành công, phôi và nội nhũ bắt đầu hình thành. Từ đó, quá trình vận chuyển dinh dưỡng trong cây sẽ tập trung vào các bầu noãn, nơi các hạt đang phát triển. Phần lớn carbohydrate được tổng hợp từ quá trình quang hợp ở lá đòng sẽ được dẫn qua hệ thống mạch dẫn đến từng hạt. Tại đây, dưới tác dụng của enzyme (như sucrose synthase…), đường được chuyển hóa thành tinh bột và tích lũy trong nội nhũ, làm tăng dần trọng lượng hạt. Giai đoạn này kéo dài trong khoảng 20 – 25 ngày và là giai đoạn “then chốt” để quyết định hạt lúa có no đầy hay bị lép.

VÌ SAO LÚA DỄ BỊ LÉP Ở CẬY?

Lý do chính nằm ở trật tự trổ hoa tự nhiên của cây lúa. Bông lúa phát triển từ đỉnh bông xuống cậy. Các hạt lúa ở đầu bông thường nở trước, quá trình thụ tinh và phát triển hạt diễn ra thuận lợi hơn, nên các hạt thường chắc, nặng và ít bị lép.

Ngược lại, các hạt ở cuối bông nở sau. Nếu trong thời điểm này cây lúa gặp điều kiện bất lợi như thời tiết bất thường, thiếu nắng, sâu bệnh tấn công hoặc dinh dưỡng trong cây không còn đủ để nuôi hạt, thì các hạt sẽ không được cung cấp đủ năng lượng để phát triển. Kết quả là các hạt ở cậy dễ bị lép hoặc chỉ phát triển một phần.

Hình 1. Hiểu đúng nguyên lý vô gạo & Vì sao lúa dễ bị lép cậy

Ngoài ra, khi cây lúa không đủ khỏe, quá trình vận chuyển và chuyển hóa dinh dưỡng bị hạn chế, khiến các hạt ở cuối bông (cậy) không được nuôi đủ. Đây là lý do phổ biến khiến bà con thường thấy hiện tượng “lép cậy” nhiều hơn ở cuối bông:

• Dinh dưỡng trong cây cạn kiệt sớm: Sau khi phần đầu bông đã được nuôi, nếu cây không còn đủ dinh dưỡng dự trữ hoặc quá trình quang hợp bị hạn chế (do sâu bệnh, thiếu ánh sáng, lá đòng bị tổn thương...), các hạt ở vị trí cuối cùng (cậy) sẽ không được nuôi tiếp, dẫn đến hiện tượng lép cậy.
• Vận chuyển dinh dưỡng không đủ: Trong điều kiện nhiệt độ thấp, rễ yếu, hoặc lá đòng bị lão hóa sớm, dòng vận chuyển tinh bột từ lá về bông, đặc biệt là phần cuối  sẽ bị chậm lại hoặc suy giảm. Hậu quả là dinh dưỡng không đến kịp hoặc không đủ để nuôi dưỡng các hạt ở cuối bông, khiến lép cậy xảy ra phổ biến hơn ở phần này so với phần đầu.

NGUYÊN NHÂN LÀM BÔNG LÚA LÈO XÈO, KHÔNG VÔ GẠO VÀ NHẸ KÝ

Hiện tượng “bông lúa lèo xèo” thường được mô tả là tình trạng bông lúa phát triển không đều, hạt lúa lép nhiều, vỏ trấu khô, hạt nhẹ, thiếu sữa hoặc không có tinh bột. Nguyên nhân dẫn đến hiện tượng này rất đa dạng, bao gồm cả yếu tố nội sinh của cây và ngoại cảnh từ môi trường.

Về yếu tố sinh lý, cây lúa khi thiếu ánh sáng trong giai đoạn làm đòng – trổ sẽ giảm khả năng quang hợp. Bộ lá đòng yếu, vàng sớm hoặc hư hỏng do sâu bệnh sẽ khiến lượng chất hữu cơ tạo ra ít, không đủ nuôi hạt. Đồng thời, nếu bộ rễ suy yếu, cây hút dinh dưỡng kém, các vi chất và nguyên tố cần thiết cho chuyển hóa tinh bột như Kẽm (Zn), Bo (B), Kali (K), Mangan (Mn),... không được cung cấp đủ, sẽ làm gián đoạn chuỗi enzyme nội sinh khiến cây không thể chuyển hóa đường thành tinh bột. Điều này khiến hạt phát triển yếu, không đầy, dẫn đến lép.

Hình 2. Một số nguyên tố cần thiết cho quá trình chuyển hóa tinh bột, vô gạo nhanh

Ngoài ra, các yếu tố ngoại cảnh như mưa kéo dài, nắng gắt đột ngột, sâu cuốn lá, rầy nâu, đạo ôn lá, cổ bông,... cũng làm tổn thương bộ lá, thân hoặc hệ thống mạch dẫn. Việc dùng phân bón không cân đối (dư đạm, thiếu Kali) hoặc lạm dụng chất điều hòa sinh trưởng không đúng thời điểm cũng có thể làm rối loạn nội tiết và quá trình phân bố năng lượng trong cây. Tất cả các yếu tố trên đều có thể dẫn đến tình trạng bông lúa phát triển không đồng đều, vô gạo không hiệu quả và bông nhẹ ký, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất.

GIẢI PHÁP GIÚP CÂY LÚA VÔ GẠO ĐỀU VÀ GIẢM LÉP Ở CẬY

Để giúp cây lúa vô gạo tốt, bà con cần quan tâm đến điều kiện sinh lý bên trong cây và các yếu tố môi trường bên ngoài. Trước hết, cây cần có một bộ lá đòng khỏe mạnh – đây là bộ phận chủ lực tạo ra sản phẩm quang hợp để chuyển hóa thành tinh bột nuôi hạt. Lá đòng xanh, dày, ít sâu bệnh là dấu hiệu cho thấy cây có đủ khả năng vô gạo đều.

Tiếp theo, bà con nên đảm bảo cung cấp đầy đủ và cân đối các chất dinh dưỡng như Kẽm (Zn), Bo (B), Kali (K), Mangan (Mn), Silic (Si)... Những chất này không chỉ giúp cây tăng sức đề kháng mà còn đóng vai trò làm xúc tác cho hệ thống enzyme, hỗ trợ quá trình chuyển hóa đường thành tinh bột bên trong hạt.

Khi phát hiện bộ lá đòng yếu hoặc thời tiết bất lợi, bà con nên can thiệp bằng cách phun các giải pháp hỗ trợ, kết hợp phân bón lá chuyên dùng cho giai đoạn sau trổ. Những giải pháp này giúp kích thích hoạt động enzyme, cân bằng nội tiết tố thực vật, thúc đẩy vận chuyển dinh dưỡng đến hạt, đặc biệt là các hạt ở cậy.

Cần lưu ý điều kiện canh tác như giữ nước hợp lý sau trổ (duy trì độ ẩm), không để đất khô hạn đột ngột, kiểm soát sâu bệnh triệt để ở giai đoạn từ ngậm sữa đến chín sáp. Đây là giai đoạn nhạy cảm, cây dễ mất sức nếu bị tác động tiêu cực.

CÁCH NHẬN BIẾT CÂY LÚA VÔ GẠO TỐT VÀ DẤU HIỆU BÔNG CHẮC, HẠT NẶNG

Việc quan sát thực địa là cách đơn giản để đánh giá hiệu quả quá trình vô gạo. Khi thăm đồng, nếu bóp nhẹ các hạt ở giữa hoặc cuối bông mà thấy có sữa đục, mềm, dẻo, đó là dấu hiệu cây lúa đang tích lũy tinh bột tốt. Một bông lúa có độ cong nhẹ, màu sắc vàng sáng dần theo quá trình chín, hạt no đều từ đầu đến cuối bông là dấu hiệu tích cực.

Ngược lại, nếu thấy bông thẳng đơ, hạt khô, nhẹ, đặc biệt phần cuối bông không có sữa khi bóp ra, thì đó là dấu hiệu lúa vô gạo kém, bông lúa đang bị “lép cậy”.

Hình 3. So sánh bông vô gạo đều (bên trái), bông lép cậy (bên phải)

Bà con cũng có thể cân nhắc quan sát số lượng hạt chắc so với tổng số hạt trên bông, đây là một chỉ số đơn giản nhưng hiệu quả để đánh giá tỷ lệ thành công trong quá trình vô gạo.

Hiểu rõ nguyên lý vô gạo và nguyên nhân làm hạt lép, đặc biệt ở cậy, sẽ giúp bà con chủ động hơn trong kỹ thuật canh tác. Giai đoạn vô gạo là thời điểm "vàng" quyết định năng suất nên mọi can thiệp kỹ thuật và dinh dưỡng đều cần thực hiện đúng lúc - đúng cách. Với điều kiện sản xuất ngày càng biến động, bà con cần áp dụng thêm các giải pháp tiên tiến, chú trọng cân đối dinh dưỡng, kết hợp với các biện pháp sinh học để tối ưu hóa quá trình vô gạo, giảm thiểu lép cậy, nâng cao năng suất và chất lượng hạt lúa.