BÓN PHÂN ĐÚNG CÁCH CHO LÚA: TĂNG NĂNG SUẤT, BẢO VỆ RỄ

Việc bón phân đúng cách cho lúa không chỉ giúp tăng năng suất mà còn bảo vệ sức khỏe của bộ rễ “miệng ăn” của cây. Bài viết cung cấp đầy đủ kiến thức về nguyên tắc 5 đúng, cách rễ hấp thu dinh dưỡng, xử lý khi rễ bị bệnh và cơ chế phun phân qua lá. Đây là hướng dẫn thiết yếu cho bà con nông dân trong sản xuất lúa hiện đại, an toàn và hiệu quả.

VÌ SAO PHẢI BÓN PHÂN ĐÚNG CÁCH TRONG CANH TÁC LÚA?

Hiện nay, nhiều vùng canh tác lúa phải đối mặt với tình trạng đất bạc màu, thoái hóa dinh dưỡng do thâm canh liên tục, gối vụ và lạm dụng phân bón hóa học. Việc bón phân không đúng cách không chỉ lãng phí mà còn có thể gây hại cho cây lúa, thậm chí tạo điều kiện thuận lợi cho sâu bệnh phát triển.

Để khắc phục, bà con cần tuân thủ nguyên tắc “5 đúng” khi bón phân:

• Đúng lúc: Cần bón theo từng giai đoạn sinh trưởng từ nảy mầm, đẻ nhánh, làm đòng cho đến trổ và chắc hạt.

• Đúng loại phân & công thức: Tùy từng giống lúa và điều kiện đất mà chọn loại phân phù hợp (NPK, phân hữu cơ, phân trung vi lượng…).

• Đúng liều lượng: Không nên bón quá ít khiến cây thiếu dinh dưỡng, cũng không nên bón quá nhiều làm cháy rễ, thối thân.

• Đúng vị trí & cách thức bón: Rải đều quanh gốc, bón theo hàng, hoặc phun/tưới đúng kỹ thuật để phân đến được vùng rễ hoạt động.

• Đúng theo từng giống lúa: Mỗi giống lúa có nhu cầu dinh dưỡng, độ mẫn cảm với phân bón khác nhau (ví dụ giống ST25 cần chú ý đặc biệt vào giai đoạn chín).

Hình 1. Tuân thủ nguyên tắc 5 đúng khi bón phân

CƠ CHẾ HẤP THU CỦA RỄ LÚA VÀ CHIẾN LƯỢC BÓN PHÂN ĐÚNG CÁCH

Trong sinh lý học cây trồng, bộ rễ được xem như “miệng ăn” của cây, là nơi đầu tiên tiếp nhận nước và khoáng chất từ môi trường đất. Tuy nhiên, chức năng của bộ rễ không đơn thuần chỉ là hấp thu, mà còn là trung tâm điều hòa sinh trưởng, truyền tải tín hiệu nội sinh và kiểm soát năng lượng sinh học toàn cây.

CHỨC NĂNG TOÀN DIỆN CỦA BỘ RỄ LÚA

• Cố định cây trong đất: Hệ rễ khỏe mạnh giúp cây lúa trụ vững trước gió lớn, mưa to, hạn chế đổ ngã, một yếu tố quan trọng quyết định đến tỉ lệ hạt chắc và năng suất cuối vụ.

• Hấp thu nước và khoáng chất: Đây là chức năng nền tảng, giúp cây duy trì sự sống và phát triển. Những khoáng chất quan trọng như Đạm (N), Lân (P), K (kali), Ca (Canxi), Mg (Magie), S (Lưu huỳnh) cùng các vi lượng như Fe (sắt), Mn (mangan), Zn (kẽm)… được rễ lấy từ dung dịch đất.

• Vận chuyển nội chất: Sau khi hấp thu, rễ vận chuyển nước và ion khoáng từ đất lên thân, lá và bông thông qua hệ thống mạch dẫn (chủ yếu là mạch gỗ – xylem).

• Điều tiết hormone sinh trưởng: Rễ không chỉ là “ống hút dinh dưỡng” mà còn là trung tâm sản xuất hormone nội sinh như Cytokinin (kích thích phân chia tế bào), Auxin (kích thích vươn thân, nảy mầm), ABA (điều hòa stress, khô hạn…), đóng vai trò quan trọng trong việc điều phối tăng trưởng toàn cây.

Hình 2. Bộ rễ lúa khỏe mạnh

CƠ CHẾ HẤP THU DINH DƯỠNG CỦA RỄ LÚA

Hiểu đúng cơ chế hấp thu dinh dưỡng của rễ là cơ sở để bà con chọn cách bón phân phù hợp, tránh thất thoát và tối ưu hiệu quả:

Khuếch tán và thẩm thấu (cơ chế thụ động):

• Khi nồng độ khoáng chất bên ngoài rễ (trong dung dịch đất) cao hơn bên trong, các chất sẽ tự di chuyển vào rễ theo cơ chế thẩm thấu tự nhiên, không cần năng lượng.

• Cơ chế này hiệu quả khi đất ẩm và phân bón hòa tan tốt, nhưng dễ bị hạn chế nếu đất khô, pH sai lệch hoặc rễ bị tổn thương.

Áp suất dòng nước (lực hút từ sự thoát hơi nước):

• Khi cây thoát hơi nước qua lá (quang hợp), áp suất lực thoát hơi nước sẽ đẩy dòng nước di chuyển từ rễ lên lá. Dòng nước này sẽ kéo theo các ion dinh dưỡng hòa tan, đưa đến nơi cần thiết.

• Quá trình này có thể bị ảnh hưởng bởi thời tiết (trời âm u, ẩm thấp sẽ giảm thoát hơi), và trạng thái sinh lý của cây.

Trao đổi ion chủ động (cơ chế chính, cần năng lượng):

• Cây dùng năng lượng ATP vận chuyển các ion dinh dưỡng thiết yếu như NO₃⁻, NH₄⁺, H₂PO₄⁻ từ đất vào tế bào rễ.

• Đây là con đường hấp thu quan trọng và chủ động, xảy ra tại vùng rễ non, nơi có lông hút hoạt động mạnh.

• Sự trao đổi này cũng liên quan mật thiết đến keo đất và độ pH đất. Ví dụ, đất chua quá (pH thấp) sẽ ức chế khả năng trao đổi ion, gây thiếu hụt dinh dưỡng dù phân bón vẫn còn trong đất.

Ý NGHĨA THỰC TIỄN TRONG CANH TÁC

• Khi rễ hoạt động tốt, cây hấp thu phân hiệu quả → sinh trưởng mạnh, đề kháng cao → năng suất cao hơn.

• Nếu rễ yếu, thối hoặc bị bệnh, dù có bón phân nhiều vẫn không hấp thu được, gây lãng phí, thậm chí còn khiến cây sốc phân, dễ nhiễm bệnh thêm.

• Chính vì vậy, mọi quyết định về bón phân cần dựa vào tình trạng của bộ rễ, nếu rễ khỏe thì bón qua đất hiệu quả; nếu rễ suy, cần chuyển sang phun qua lá để cứu cây.

GIẢI PHÁP KHI RỄ LÚA BỊ BỆNH, NGƯNG HẤP THU DINH DƯỠNG

Khi bộ rễ lúa bị tổn thương bởi tuyến trùng, nấm bệnh, hoặc do điều kiện đất không thuận lợi như đất chua, khô hạn, ngập úng kéo dài, khả năng hấp thu nước và dinh dưỡng qua rễ gần như bị tê liệt. Việc tiếp tục bón phân theo cách thông thường lúc này không chỉ lãng phí, mà còn có thể khiến cây bị sốc phân, làm bệnh nặng thêm.

Hình 3. Điều kiện đất - đất nhiễm phèn (bên trái) & đất đã được xử lý tốt (bên phải)

Giải pháp khắc phục hiệu quả:

• Khôi phục bộ rễ: Xác định chính xác nguyên nhân (sinh học như nấm, tuyến trùng; hoặc phi sinh học như đất thoái hóa) để xử lý bằng thuốc phù hợp hoặc biện pháp cải tạo đất.

• Điều chỉnh điều kiện đất là bước quan trọng giúp bộ rễ phục hồi chức năng. Khi đất bị ngập úng, cần nhanh chóng thoát nước để tránh thối rễ. Nếu đất khô hạn, cần bổ sung độ ẩm kịp thời để duy trì hoạt động sống của rễ. Trường hợp đất quá chua (pH thấp), nên bón vôi nông nghiệp để nâng pH, cải thiện môi trường đất. Những điều chỉnh này sẽ giúp rễ “thở” lại, từ đó kích hoạt lại quá trình hấp thu dinh dưỡng.

• Phun phân qua lá: Trong thời gian rễ chưa phục hồi, nên bổ sung dinh dưỡng qua lá bằng các chế phẩm chứa vi lượng, amino acid hoặc hormone sinh trưởng. Đây là “đường vào” ngắn và nhanh nhất để cây duy trì sự sống và tạo điều kiện cho rễ hồi phục dần.

BÓN PHÂN HIỆU QUẢ – “NẶNG ĐẦU, NHẸ ĐUÔI” LÀ GÌ?

Trong kỹ thuật trồng lúa, nguyên tắc “nặng đầu, nhẹ đuôi” nghĩa là tập trung bón nhiều phân vào giai đoạn đầu vụ, đặc biệt từ gieo sạ đến đẻ nhánh, để cây sinh trưởng mạnh, nở bụi tốt và tạo khung thân vững chắc. Về cuối vụ, khi cây vào giai đoạn làm đòng – trổ – chín, nên giảm dần lượng phân, tránh làm cây dư dinh dưỡng, dễ bị đổ ngã, sâu bệnh hoặc nảy mầm sớm (nhất là trong mùa mưa).

Lợi ích của chiến lược bón phân đúng thời điểm:

• Điều chỉnh hình thái cây: Tăng tỉ lệ chồi hữu hiệu, giúp cây mập khỏe, hạn chế chồi vô hiệu gây lãng phí dinh dưỡng.

• Tối ưu năng suất: Cây được nuôi đúng lúc sẽ ra nhiều bông, hạt chắc, tăng khối lượng và chất lượng hạt.

• Điều hòa sinh lý bên trong cây: Bón đúng thời điểm giúp cây cân bằng hormone sinh trưởng như Cytokinin (CTK), Gibberellin (GA), Abscisic Acid (ABA)… góp phần tăng sức đề kháng và phát triển đồng đều.

Hình 4. Bón phân hiệu quả, tăng năng suất

NHỮNG TRƯỜNG HỢP KHÔNG NÊN BÓN PHÂN CHO LÚA

Không phải lúc nào bón phân cũng có lợi. Có những thời điểm, nếu không quan sát kỹ tình trạng cây, việc bón phân có thể gây hại thay vì giúp cây phát triển.

Các trường hợp cần tránh:

• Lúa đang nhiễm bệnh (đạo ôn, cháy bìa lá…): Việc bón phân lúc này làm bệnh nặng hơn, tăng nguy cơ lây lan, khiến cây mất sức nhanh chóng.

• Một số giống lúa nhạy cảm với ẩm độ cao như ST25 rất dễ nảy mầm trên bông khi gặp mưa vào cuối vụ. Việc bón phân đạm muộn, đặc biệt khi cây đã vào chín, có thể làm tăng hoạt tính hormone Gibberellin (GA) – kết hợp với độ ẩm cao sẽ kích thích sự phát triển mầm hạt, dẫn đến hiện tượng nảy mầm trên bông, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng thương phẩm.

KHI NÀO CÂY LÚA HẤP THU KÉM QUA RỄ?

Có nhiều yếu tố môi trường và sinh học khiến bộ rễ lúa bị suy yếu, mất khả năng hấp thu phân dù đã bón đúng loại, đúng lượng. Những yếu tố này thường đến âm thầm nhưng ảnh hưởng rất lớn đến năng suất.

Các tình huống phổ biến:

• Đất quá chua (pH thấp): Cản trở khả năng hòa tan và hấp thu khoáng chất, làm rễ bị tổn thương.

• Khô hạn hoặc lạnh kéo dài: Làm rễ ngừng hoạt động do thiếu nước hoặc nhiệt độ dưới ngưỡng sinh trưởng.

• Ngập úng lâu ngày: Gây thiếu oxy ở rễ, dẫn đến thối rễ, mất chức năng hấp thu.

• Nhiễm bệnh ở rễ: Tuyến trùng, nấm hoặc bướu rễ làm rễ biến dạng, không hút được dinh dưỡng.

Cách khắc phục:

• Cải tạo đất: Bón vôi nâng pH, đảm bảo đất thoát nước tốt, giữ ẩm đều.

• Xử lý mầm bệnh: Dùng biện pháp sinh học hoặc thuốc đặc trị để tiêu diệt tác nhân gây hại rễ.

• Hỗ trợ qua lá: Khi rễ suy, nên chuyển sang phun phân qua lá để tạm thời cung cấp dinh dưỡng, giúp cây vượt qua giai đoạn khó khăn.

PHUN QUA LÁ – GIẢI PHÁP CẤP CỨU KHI RỄ BỊ SUY YẾU

Khi bộ rễ không còn khả năng hấp thu từ đất, phun phân qua lá là biện pháp duy nhất giúp duy trì sự sống cho cây. Lá cây có thể hấp thụ trực tiếp dinh dưỡng dạng hòa tan, giúp cây phục hồi nhanh hơn.

Hình 5. Phun phân qua lá

Lợi ích khi phun qua lá:

• Bổ sung dinh dưỡng nhanh chóng: Cung cấp vi lượng (Fe, Zn, Mn…), đa lượng (N, P, K) mà cây đang thiếu.

• Kích thích quang hợp: Nhờ bổ sung Mg, Fe là thành phần của enzyme và diệp lục.

• Phục hồi mô rễ: Các amino acid và hormone như Cytokinin giúp tái tạo tế bào rễ, khôi phục chức năng hút dinh dưỡng.

• Tăng sức đề kháng: Giúp cây vượt qua sốc sinh lý, chống lại tác động môi trường bất lợi.

Thời điểm nên phun lá:

• Khi cây ra rễ hoặc đẻ nhánh cần nhiều dinh dưỡng để phát triển nhanh.

• Giai đoạn làm đòng, trổ, vào chắc ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng hạt.